Tweede Kamerverkiezingen 2023: 'Vertrouwen in elkaar niet verliezen'

Drie of misschien zelfs vier partijen hadden de kans als grootste uit de bus te komen. Mede dankzij de zwevende kiezer bleef het ongekend spannend wie het initiatief krijgt om een kabinet te vormen. Tot vandaag. Nederland heeft gekozen. Ondernemers geven een eerste reactie. 'Er is een verstandige coalitie nodig die de zaken gaat aanpakken.'

'Het vertrouwen in de mens wil ik niet verliezen' 

Merijn Everaarts | Dopper | Haarlem 

‘Dit is een dramatische uitslag voor de natuur, ons klimaat, de samenwerking in Europa en onze samenleving. De standpunten waar de PVV voor staat verschillen zo van hoe ik erover denk. Misschien ben ik een wat atypische ondernemer, maar ik ben ervan overtuigd dat we Nederland leefbaar moeten houden voor iedereen. Mens, dier en natuur. Daar ben ik zelf ook mee bezig in mijn ondernemingen. Ik wil iedereen de positieve kanten laten zien van duurzaam bezig zijn.’  

‘Hoe meer tegengas ik krijg, hoe meer gas ik daar op geef. Niets is mooier, vind ik, dan op een positieve manier onderdeel te zijn van de verandering. Dat is ook hard nodig. Het heeft helemaal geen zin je hoofd in het zand te steken.’  

‘Ik had natuurlijk strategisch kunnen stemmen, maar dat heb ik niet gedaan. Ik vind dat je je hart moet volgen. Voor mij betekende dat een stem voor de Partij voor de Dieren. Het is de enige partij die de natuur echt voorop heeft staan.’ 

‘Een bekende van mij zei gisteravond nog: ‘Had ik nou toch maar D66 gestemd, dan had ik in elk geval gestemd voor onderwijs en was dit niet gebeurd.’ Daar zit wel wat in.’ 

‘Ik ben wel benieuwd hoe het straks gaat met de formatie. Het lijkt me toch ingewikkeld om tot een kabinet te komen. Ook over rechts. Misschien betekent dat dat we binnenkort weer verkiezingen hebben. Ik weet het niet.’ 

‘Natuurlijk, ik had gehoopt op een kabinet over links, maar als ik alles bij elkaar optel dan gaat dat echt niet lukken. Zelfs met de VVD en NSC erbij wordt het lastig. Dat is jammer, maar het is wat het is. We zullen het ermee moeten doen.’ 

‘Verandering wordt dan wel ingewikkeld. Dat is niet goed voor ondernemers en niet voor de volgende generatie. Ik maak me daar wel zorgen over. Het belangrijkste is nu dat we het vertrouwen in elkaar niet verliezen en strijdbaar blijven.’ 

Wie is Merijn Everaarts? Merijn Everaarts (51) is oprichter en eigenaar van Dopper. Een Haarlems bedrijf dat duurzame waterflessen produceert. Hij is daarnaast betrokken bij het Haarlemse veganistische restaurant Mama Gaia. Lees ook dit interview met hem. 

'Investeer als ondernemer in het slaan van bruggen’ 

Ruben Brave | Entelligence | Amsterdam  

‘Vanmorgen ben ik met een nog grotere kater wakker geworden dan ik gisteravond al had. Deze verkiezingsuitslag is geen uitnodiging voor buitenlands talent om voor Nederland te kiezen. Terwijl we zulk talent hard nodig hebben. Kijk maar naar ASML. Dat is niet goed voor die bedrijven, het is niet goed voor onze economie en het leidt ook tot achteruitgang in innovatie. Juist mensen die een lange reis hebben gemaakt naar Nederlanderschap beschikken over de veerkracht en de perspectieven die tot vernieuwing leiden. Kijk maar naar een techondernemer als Ali Niknam.’  

‘Wat denk je ook dat dit betekent voor al die Nederlanders met een migratieachtergrond? Kennelijk horen innovators als de broers Mattias en Timothy Scheek er niet bij (zij verkochten onlangs hun techbedrijf aan Sonos; red.), want het gaat voortaan alleen om 'de echte Nederlanders’. Dat leidt tot grote onzekerheid. Onzekerheid die veel mensen ervaren; grote groepen zijn de afgelopen decennia genegeerd. Voor velen is het gebrek aan financiële vooruitgang geen statistiek, maar dagelijkse realiteit. Daar heeft onder andere de VVD te weinig aan gedaan. Terwijl de partij aan de andere kant vooruitgang omarmt door een vrouw met een migratieachtergrond naar voren heeft geschoven als partijleider. Het is niet vanzelfsprekend dat zij die positie heeft. Dát had Dilan Yeşilgöz moeten uitspreken en een brug moeten maken naar alle Nederlanders. Met great power comes great responsibility.’  

‘Wat nu belangrijk is, is dat ondernemers investeren in het slaan van bruggen tussen verschillende groepen. Zodat iedereen toegang heeft tot netwerken en de creativiteit die hoort bij ondernemerschap. Een soort grassroots beweging door alle sectoren heen.’ 

‘Ondernemen is een mensenrecht, zoals Mpanzu Bamenga van D66 zegt. Op hem heb ik gestemd, want hij staat voor inclusief ondernemerschap en heeft een verbindende boodschap voor alle Nederlanders. We kunnen ons niet verschuilen achter de politiek, we hebben zelf een moreel kompas en we moeten ons uitspreken. Kennelijk heeft Nederland deze spiegel nodig om te beseffen dat inclusie geen spelletje is dat we allemaal maar halfbakken kunnen oppakken. Dan normaliseren we uitsluiting, extremisme en missen we kansen.’ 

Wie is Ruben Brave?  Ruben Brave (49) is een Nederlandse internetpionier, techondernemer en investeerder. Hij is ook oprichte van Entelligence, dat startups in de academische wereld helpt zich te ontwikkelen. Brave is de eerste zwarte voorzitter van Internet Society Nederland, een van de grondleggers van het internet. Hij zet zich ook in voor meer inclusie in de startupwereld, onder meer met het Dutch New Narrative Lab. In december is Brave gasthoofdredacteur van opinieblad Forum.   

'Vrees dat duurzaamheid geen aandacht krijgt'

Biense Dijkstra | Bouwgroep Dijkstra Draisma | Dokkum 

‘Het was even een verrassing gisteravond om de PVV de grootste te zien worden en dan vanmorgen ook nog twee zetels erbij. Als duurzaam ondernemer ben ik wel teleurgesteld, want ik vrees dat duurzaamheid wat minder aandacht krijgt bij de PVV.'
'Toch denk ik dat bouwbedrijven over het algemeen eigenlijk tevreden kunnen zijn met de uitslag. Eerlijk gezegd had ik het programma van Wilders niet echt op m’n netvlies, maar ik heb het nog even nagelezen. Hij wil de saldering voor zonnepanelen in tact houden, dus dat je je eigen stroom kunt terug leveren. Dat is positief voor de energietransitie. En ik lees dat hij meer sociale huurwoningen en sowieso meer huizen wil bouwen. Nogmaals, ik zie de duurzaamheid er niet in terug, maar voor bouwbedrijven is het dus geen slechte uitslag per se.'
'Zeker niet omdat de PVV niet alleen gaat. Ik verwacht compromissen in een coalitie met VVD en de NSC. Omtzigt heeft al aangegeven wel met de PVV te willen samenwerken en dan verwacht ik dat NSC aandacht vraagt voor de energietransitie en duurzaamheid. Die partij wil bijvoorbeeld kortere bodemprocedures voor bouwen, dat is positief, en ze willen ook de bedrijfsopvolgingsregeling behouden. Dat laatste vind ik wel een belangrijk punt. Het moet mogelijk blijven om familiebedrijven over te dragen. Je wilt een goed ondernemersklimaat in Nederland hebben, zodat bedrijven in ons land willen blijven, en ik denk dat deze verkiezingsuitslag daar wel voor kan zorgen. Ik heb strategisch gestemd. Laat ik zeggen dat ik het CDA een warm hart toedraag en Henri Bontenbal een goed politicus vind. Maar het was al snel duidelijk dat zij niet mee zouden regeren en dan heb je alleen beperkte invloed in de oppositie.’ 

Wie is Biense Dijkstra? Biense Dijkstra is de directeur-eigenaar van Bouwgroep Dijkstra Draisma. Lees hier een interview met hem.

‘We hebben nu juist daadkracht nodig’ 

 Willemjan van Golstein Brouwers | VGB Tankstation Beheer | Asten 

‘Ik heb met ongeloof naar de uitslagen zitten kijken. Zo’n groot verschil tussen de PVV en de andere partijen had ik niet verwacht. Het was vooraf wel duidelijk dat de vier regeringspartijen de rekening gepresenteerd zouden krijgen voor het gemis aan daadkracht. In die zin was het een proteststem op de PVV, zoals eerder op de BBB.’ 

‘Ten aanzien van de formatie verwacht ik een Belgische variant, waar na de opkomst van het Vlaams Belang een heel lange formatie volgde. En dus weer niet de daadkracht die we zo nodig hebben. Bovendien maak ik me zorgen over de invulling van de 35 zetels van de PVV. Vooral de posities vanaf plek 25. Kan de partij Kamerleden van voldoende kwaliteit vinden? Bij de partijen die hebben verloren zul je juist zien dat mensen met ervaring vertrekken.’ 

‘Ik heb zelf VVD gestemd, dat is de enige partij waarin het ondernemersperspectief echt aan bod komt. Al mag die partij meer investeren in duurzaamheid. Ik wil met mijn tankstations inzetten op waterstof, maar daar heb ik wel subsidie voor nodig. Want een waterstofstation is een investering van 2 miljoen euro. Dus die subsidiemogelijkheid moet wel blijven onder een volgend kabinet. Sowieso doorgaan met verduurzaming – ik heb ook kinderen en kleinkinderen.’ 

‘De formatie zal denk ik een jaar duren. Daarna zal onder druk een coalitie tot stand komen die weer geen knopen doorhakt. Kunnen we opnieuw naar de stembus. Als dat gebeurt, hoop ik wel dat de proteststem een volgende keer minder doorklinkt. Een nieuw kabinet moet wat mij betreft als eerste de tegenstellingen en ongelijkheid weghalen. Ik denk aan verhoging van het minimumloon en werken – ook meer uren werken – lonend maken. We moeten af van het systeem van toeslagen die de loonstrook onleesbaar maken.’ 

Wie is Willemjan van Golstein Brouwers? Willemjan van Golstein Brouwers (60) is directeur van VGB Tankstation Beheer. Lees ook dit interview met hem.

'Er is een verstandige coalitie nodig'

Michiel Muller | Picnic | Amsterdam

‘Dat de PVV er zo ver bovenuit steekt, heeft me verbaasd. Ik ben benieuwd hoe er in het buitenland nu naar Nederland wordt gekeken. Wat ik zelf heb gestemd vertel ik niet, maar in elk geval niet PVV.’
‘De algemene trend richting het bedrijfsleven was al niet positief. Nu gaan we een instabiele formatieperiode tegemoet. Dat helpt allemaal niet. Het bedrijfsleven heeft niet veel positieve aandacht gekregen de afgelopen jaren, en zeker niet in verkiezingstijd. Dat is wel zorgelijk, want ondernemers zorgen voor banen, belastinginkomsten, innovatie en verdienvermogen. Dat wordt wel eens vergeten.’
‘Er zijn niet veel mogelijkheden voor de formatie. Het zou wel eens lang kunnen gaan duren. En dan komen we misschien weer in een coalitie terecht die geen lang leven beschoren is. Er is een verstandige coalitie nodig die de zaken gaat aanpakken en rekening houdt met het verdienvermogen en het vestigingsklimaat. Het moet politici duidelijk zijn dat ondernemers enorm veel risico nemen. Dat ze bijvoorbeeld een tweede hypotheek op hun huis nemen voor hun bedrijf. Als ze dat niet meer doen omdat ondernemen onaantrekkelijk wordt gemaakt, hebben we een enorm probleem. Dan gaan we van een land met veel ambitie, creativiteit en technologie naar een land dat geen risico meer durft te nemen.’
‘Een nieuw kabinet moet zich op de grote transities richten: energietransitie, verduurzaming, biodiversiteit, grondstoffentransitie, waterstof. Daar kan Nederland mogelijk een rol in spelen omdat we de technologie en de mensen hebben. En natuurlijk woningbouw en andere zaken. Het is geen gemakkelijke tijd. Daadkracht is enorm belangrijk. Een helder coalitieakkoord en goede uitvoering lijken momenteel wel een droom, maar zijn heel erg nodig.’
‘Ik denk overigens dat 99 procent van de Nederlanders nog steeds goed met elkaar omgaat, maar hoe langer het ongenoegen, de ontevredenheid blijft bestaan, hoe meer de maatschappij in de war raakt. Dat moeten we zien te voorkomen.’

Wie is Michiel Muller?Michiel Muller (59) zette met anderen verschillende bedrijven op: Tango, Route Mobiel, Bieden en Wonen, en (sinds 2015) Picnic. Lees ook het interview met hem in Forum.

‘Er kan een ondernemersgezinde coalitie uitkomen’

Bart Zegers | Wiltec BV | Uden

‘Mijn eerste indruk van de verkiezingsuitslag was er een van verrassing en bezorgdheid. Wilders heeft zich een behendig politicus getoond en hij heeft elke kans gepakt de afgelopen tijd. Hij heeft de laatste debatten klare wijn geschonken en dat heeft mensen aangesproken. Volgens mij is de winst van de PVV ook een duidelijk signaal dat er onder de kiezers iets van boosheid leeft. Kijk ik er als ondernemer naar, dan ben ik vooral heel benieuwd hoe dit nou z’n beloop gaat krijgen. Daar zit mijn bezorgdheid: Nederland is een open economie en daar moeten we zuinig op zijn. We zijn enorm afhankelijk van het buitenland en er is een grote rol voor Europa. De PVV is toch een partij die in principe anders tegen dat soort zaken aankijkt. De partij heeft de afgelopen twintig jaar ook altijd dingen geroepen waar andere partijen zich totaal niet mee kunnen verenigen, dus ik denk dat de formatie nog een lastig proces kán worden. Maar Wilders is volgens mij veel gelegen aan die premierstoel, dus hij zal concessies doen.’
‘We hebben, ook economisch, veel te danken aan het aanzien dat we internationaal hebben. Ik hoop dat dat zo blijft. Ook het belang van duurzaamheid moeten we niet vergeten. Aan de andere kant denk ik ‘hoeveel kan je nou kapot maken in zo’n korte tijd?' Daarbij móeten de partijen concessies doen om samen te werken. Dat zal moeten met respect voor de democratie en Nederlandse normen en waarden. Dus er kan best een ondernemersgezinde coalitie uitkomen.’
‘Nu dit de uitslag is, moeten we het daarmee doen. Als het nieuwe kabinet er dan is, moet het zich meteen buigen over zaken als netcongestie, de stikstofcrisis en het woningtekort. Eerlijk gezegd maakt het me niet eens uit wie het doet, als het maar wordt opgelost. Zorg voor verminderde regeldruk, een goed vestigingsklimaat en kom met oplossingen voor de krapte op de arbeidsmarkt; meer werken moet meer lonen, want dat leidt weer tot bredere welvaart. Dat zou mijn boodschap zijn. Zorg voor een betrouwbare coalitie met een duidelijke visie.’

Wie is Bart Zegers?Bart Zegers (40) is directeur van Wiltec BV dat onder meer bedrijfskleding, PBM en facilitaire producten levert. Lees hier een interview met hem over open hiring.

'De vraag wordt nu voor wie Nederland is'

Yasmina Khababi | Freshtable | Rotterdam

'Ik kijk met gemengde gevoelens naar de uitslag. Aan de ene kant voel ik teleurstelling dat zoveel Nederlanders deze stemkeuze hebben gemaakt. Maar aan de andere kant zag ik het ook wel een beetje aankomen. De afgelopen jaren hebben we duidelijk gezien dat mensen verandering willen.

Als ik als ondernemer naar de standpunten van de PVV kijk, dan is het nog even afwachten of we met die partij aan het roer nog wel kunnen rekenen op steun van de overheid. Voor mijzelf, als impactondernemer met een sociale start-up, zijn duurzaamheid en klimaat belangrijk, maar ook de manier waarop we met vluchtelingen en statushouders omgaan. Dat zou er wel eens op achteruit kunnen gaan, en dat heeft direct impact op mijn ondernemerschap.
'De vraag wordt nu voor wie Nederland is. Ik werk veel samen met statushouders. Dat zijn mensen die hun kennis en talenten hier mee naartoe nemen. Ook zij vragen zich nu hardop af of Nederland er nog wel voor hen is. En dat geldt ook voor mij, een Nederlandse van Marokkaanse komaf. Ik maak me wel zorgen over hoe de houding tegenover Nederlanders met een migratieachtergrond kan gaan veranderen. De winst van de PVV mag geen reden zijn om discriminatie en polarisatie verder te normaliseren.'

'Toch probeer ik er op een positieve manier naar te kijken. Het is aan ons, de maatschappij, om die normalisatie tegen te gaan. Natuurlijk ligt er een verantwoordelijkheid bij de politiek, maar daar kunnen we het nu niet alleen van laten afhangen. Vergeet niet dat de grote meerderheid niet op de PVV heeft gestemd. Wij ondernemers kunnen een voorbeeldrol vervullen bij het dragen van die verantwoordelijkheid. Een betere wereld begint bij jezelf. Kijk daarom eerst naar jezelf als ondernemer. Wat dragen wij zelf bij om de wereld beter te maken? Ik denk dat elke ondernemer dat verschil wil maken. Ik hoop dan ook dat we de verbintenis blijven zoeken, en dat we vanuit onze verschillen tot impact en innovatie kunnen komen. Als ondernemer in de voedings- en hospitalityindustrie is het altijd mijn doel geweest om dat te faciliteren.'

Wie is Yasmina Khababi?Yasmina Khababi is de oprichter en eigenaar van Freshtable, een bezorgservice voor betaalbare en duurzame maaltijden. Middels het ‘Share a Meal-project’ kunnen mensen een tweede maaltijd bestellen, en deze doneren. Zo heeft Freshtable al duizenden gratis maaltijden aan azc’s, een daklozenopvang en een vrouwenopvang geleverd.